เครื่องจักสาน เป็ นงานศิลปหัตถกรรมอย่างหนึ่ง ที่มนุษย์คิดวิธีการต่างๆขึ้น เพื่อใช้สร้าง
เครื่องมือ เครื่องใช้ในชีวิตประจําวัน ด้วยวิธีการสอด ขัด และสานกันของวัสดุที่เป็ นเส้น เป็ นริ้ว
โดยรูปทรงของสิ่งที่ประดิษฐ์ขึ้นนั้นเป็ นไปตามความประสงค์ในการใช้สอย ตามสภาพภูมิศาสตร์
ผสานกับขนบประเพณี ความเชื่อ ศาสนา และวัสดุในท้องถิ่
นนั้นๆ
งอบ เป็ นเครื่องสวมศีรษะป้ องกันแดด และฝน รูปร่างคล้ายจานควํ่า มีโครงสานด้วย
ตอกไม้ไผ่ เป็ นลายเฉลวหรือตาชะลอมเป็ นโครง กรุด้านนอกด้วยใบลาน โดยเย็บเรียงเกยกันไป
แผ่ออกไปโดยรอบ ตรงกลางมีรูซึ่งต้องปิ ดด้วยใบลานที่ทําเป็ นรูปกลมๆเรียก กระหม่อมงอบ
ขอบปี กงอบใช้ไม้ประกับขอบงอบไม่ให้ขอบงอบชํารุดง่าย ภายในงอบมีรังงอบสานด้วยตอกไม้ไผ่
เป็ นรูปทรงกระบอกโปร่งๆ ขยายตัวตามขนาดศีรษะของผู้สวม
ต้นลาน หรือใบลาน เป็ นพันธุ์ไม้ดึกดําบรรพ์ ออกดอกที่ยอด เมื่อมีอายุตั้
งแต่ 20 ปี
ขึ้นไป มีดอกเป็นจํานวนมาก เมื่อออกดอกแล้ว ต้นลานจะตาย ในอดีต ป่ าลานที่อุดมสมบูรณ์
มีขึ้นอยู่ทัวไปในเขตภาคตะวันออกเฉีย ่ งเหนือ แต่ปัจจุบัน คงเหลือป่ าลานแห่งสุดท้าย คือ บริเวณ
บ้านทับลาน บ้านขุนศรีบุพราหมณ์ และบ้านวังมืด อําเภอนาดี จังหวัดปราจีนบุรี
ในอดีตที่ผ่านมา ชาวบ้านในท้องถิ่
น หมู่บ้านทับลาน นําใบลานมาจักสานเป็นงอบ เพื่อ
ใช้ใส่ไปทํานาทําไร่ ไม่ได้สานเพื่อนําไปจําหน่าย ต่อมาประมาณปี 2536 มีเจ้าหน้าที่มาแนะนํา
ส่งเสริม การทํางอบสําหรับจําหน่าย และพัฒนารูปแบบของงานไปเป็ น หมวก และกระเป๋า
รูปแบบต่างๆ ส่งไปจําหน่ายภายในประเทศ และต่างประเทศเป็ นจํานวนมาก
การจักสานใบลานเป็ น สิ่
งของเครื่องใช้ ของชาว อําเภอนาดี มีความแตกต่างจากท้องถิ่
น
อื่นโดยสิ้
นเชิง เนื่องจากใช้ใบลานเป็ นวัสดุในการสร้างงาน ซึ่งปัจจุบันถือได้ว่า มีแห่งเดียวใน
ประเทศไทย ที่ยังคงมีป่ าลานให้นํามาใช้สร้างงานได้ แต่ก็ใช้ได้เฉพาะต้นลานในหมู่บ้านเท่านั้น
ส่วนลานในป่ าเป็ นเขตอนุรักษ์ที่ขึ้นทะเบียนเป็ นมรดกโลกไม่สามสารถนําออกมาใช้ได้ เมื่อลานใน
หมู่บ้านปลูกโตไม่ทันใช้งานก็อาจทําให้ งานหัตถกรรมจากใบลาน คงลดน้อยลงหรืออาจไม่มีให้
พบเห็นอีกก็เป็ นได้ จึงสมควรที่จะบันทึกข้อมูลไว้ก่อนที่จะสูญหาย
วันพุธที่ 18 มิถุนายน พ.ศ. 2557
ลักษณะและรูปแบบของใบลาน
การจักสานใบลาน เป็ นภูมิปัญญาท้องถิ่น ที่เกิดจากการนําวัสดุธรรมชาติที่มีอยู่มาใช้
สร้างงานหัตถกรรม เป็นสิ่งของ เครื่องใช้ต่างๆ ที่มีลักษณะเฉพาะตัว ไม่เหมือนที่อื่นๆ
ชาวบ้านโคกเคียน บ้านโคกเคียน อําเภอเมือง จังหวัดนราธิวาส
เดิมใช้ใบลานมาจักสานทํางอบ เพื่อใช้ใส่ไปทํานาทําไร่ เนื่องจากในบริเวณนั้นเป็ นป่าลานจึงเก็บ
เกี่ยววัสดุจากธรรมชาติมาประดิษฐ์ ชิ้นงานดั้งเดิมทําเพื่อใช้สอย ต่อมามีเจ้าหน้าที่จากทางราชการ
เข้าไปส่งเสริมให้ผลิตออกมาเพื่อจําหน่าย เนื่องจากเป็ นงานฝี มือที่มีความสวยงาม และแปลกตา
ด้วยเนื้อหาของวัสดุที่ไม่เหมือนที่อื่น เมื่อทํามากขึ้นจึงมีการคิดประดิษฐ์ รูปแบบของงานจากงอบ
ไปสู่หมวก กระเป๋ าถือ และเครื่องใช้ต่างๆ ส่งจําหน่ายภายในประเทศและต่างประเทศ
การสร้างงานจักสานใบลาน กลุ่มช่างมีฝี มือในการประดิษฐ์ลวดลายได้หลายแบบ เช่น
ลายปู ลายดอกพิกุล ลายสลับ ลายขัด และลายกลีบบัว ได้สอดคล้องกับชิ้นงาน คือ กระเป๋าถือ
กระเป๋าสะพาย หมวกสตรี หมวกบุรุษ กล่องอเนกประสงค์ และอื่นๆ เช่น แผ่นรองจานรองแก้ว
ผลงานที่ปรากฏ นอกจากจะมีวัสดุคือ ใบลาน เป็ นรูปแบบที่ไม่เหมือนที่อื่นแล้ว ยังมีลวดลาย
สวยงาม อ่อนช้อย ประณีต ทรงคุณค่า อีกด้วย ดังนั้นข้อมูลเรื่องนี้ มีการจัดเก็บเพื่อจุดประสงค์
สําคัญ คือ
๑.ศึกษาเรื่องราวของ ต้นลาน
๒.ศึกษาเรื่องราวของ ความเป็ นมาของงานจักสานใบลาน
๓.เพื่อให้งานช่างฝี มือพื้นบ้านที่มีรูปแบบเฉพาะตัวเป็ นที่รู้จักแพร่หลายออกไป
๔.เพื่ออนุรักษ์รูปแบบของงาน หัตถกรรม ก่อนที่จะไม่มีวัสดุให้ใช้สร้างงานต่อไป ๖
สร้างงานหัตถกรรม เป็นสิ่งของ เครื่องใช้ต่างๆ ที่มีลักษณะเฉพาะตัว ไม่เหมือนที่อื่นๆ
ชาวบ้านโคกเคียน บ้านโคกเคียน อําเภอเมือง จังหวัดนราธิวาส
เดิมใช้ใบลานมาจักสานทํางอบ เพื่อใช้ใส่ไปทํานาทําไร่ เนื่องจากในบริเวณนั้นเป็ นป่าลานจึงเก็บ
เกี่ยววัสดุจากธรรมชาติมาประดิษฐ์ ชิ้นงานดั้งเดิมทําเพื่อใช้สอย ต่อมามีเจ้าหน้าที่จากทางราชการ
เข้าไปส่งเสริมให้ผลิตออกมาเพื่อจําหน่าย เนื่องจากเป็ นงานฝี มือที่มีความสวยงาม และแปลกตา
ด้วยเนื้อหาของวัสดุที่ไม่เหมือนที่อื่น เมื่อทํามากขึ้นจึงมีการคิดประดิษฐ์ รูปแบบของงานจากงอบ
ไปสู่หมวก กระเป๋ าถือ และเครื่องใช้ต่างๆ ส่งจําหน่ายภายในประเทศและต่างประเทศ
การสร้างงานจักสานใบลาน กลุ่มช่างมีฝี มือในการประดิษฐ์ลวดลายได้หลายแบบ เช่น
ลายปู ลายดอกพิกุล ลายสลับ ลายขัด และลายกลีบบัว ได้สอดคล้องกับชิ้นงาน คือ กระเป๋าถือ
กระเป๋าสะพาย หมวกสตรี หมวกบุรุษ กล่องอเนกประสงค์ และอื่นๆ เช่น แผ่นรองจานรองแก้ว
ผลงานที่ปรากฏ นอกจากจะมีวัสดุคือ ใบลาน เป็ นรูปแบบที่ไม่เหมือนที่อื่นแล้ว ยังมีลวดลาย
สวยงาม อ่อนช้อย ประณีต ทรงคุณค่า อีกด้วย ดังนั้นข้อมูลเรื่องนี้ มีการจัดเก็บเพื่อจุดประสงค์
สําคัญ คือ
๑.ศึกษาเรื่องราวของ ต้นลาน
๒.ศึกษาเรื่องราวของ ความเป็ นมาของงานจักสานใบลาน
๓.เพื่อให้งานช่างฝี มือพื้นบ้านที่มีรูปแบบเฉพาะตัวเป็ นที่รู้จักแพร่หลายออกไป
๔.เพื่ออนุรักษ์รูปแบบของงาน หัตถกรรม ก่อนที่จะไม่มีวัสดุให้ใช้สร้างงานต่อไป ๖
อุปกรณ์การทำใบลาน
แหล่งที่มาของวัสดุในท้องถิ่น
คือ อําเภอเมือง จังหวัดนราธิวาส
เครื่องมือที่ใช้ในการผลิต
๑ . เครื่องเลียดเส้นใบลาน
๒. กล่อง(สําหรับเป็นหุ่น)
๓. เตารีด ,ผ้า และนํ้า
๔. หม้อต้ม และเตา
๕. ผงฟอก
๖. สีย้อม
๗. ตู้อบ
ขั้นตอนการทำใบลาน
ขั้นตอนกระบวนการผลิตและวิธีทํา
ขั้นเตรียมการ
มีขั้
นตอนต่างๆ ได้แก่
๑. เลือกยอดใบลาน ที่ยังไม่บานเป็ นใบ ๆ
๒. ตัดยอดใบลานจากต้นลาน
๓. นําใบลานที่ตัดจากต้นฉีก โดยการตั้
งยอดขึ้น แล้วใช้มือฉีกเป็ นแผ่นๆ ภายในของใบ
จะเป็ นสีเหลืองอ่อนๆ สีจากธรรมชาติ
๔. เมื่อฉีกหมดทั้
งยอดแล้ว นําไปตากแดดให้แห้ง แดดจัดๆ ประมาณ ๓-๔ วัน
๕. เมื่อตากแดดแห้งสนิทดีแล้ว นํามามัดรวมกันเป็ นกําๆ
๖. มัดรวมเป็ นกํา ๆ เพื่อสะดวกในการนําไปกรีดเป็ นเส้น
๗. การกรีดเป็ นเส้น ต้องใช้เครื่องเลียด โดยเครื่องเลียดจะมีใบมีด ประมาณ ๔-๕ ซี่ และ
ใบมีดจะมีขนาดใหญ่ กลาง เล็ก เพื่อกรีดใบลานเป็ นเส้นตามขนาดที่ต้องการของชิ้
นงาน
๘. เมื่อกรีดเป็ นเส้นๆ ได้ตามจํานวนที่ต้องการ มัดเป็ นกํา นําไปฟอก โดยใช้นํ้
ากับ
ผงฟอกผสมรวมกันในโอ่ง และนําใบลานลงไปแช่ แช่ทิ้
งไว้ ประมาณ ๑ วัน
๙. เมื่อแช่ผงฟอก ๑ วัน นําใบลานไปล้างนํ้
าเปล่าและตากแดดให้แห้ง ประมาณ
๑ - ๒ วัน
๑๐. เมื่อใบลานแห้งดีแล้ว นําไปย้อมสีตามต้องการ โดยผสมสีลงในหม้อต้ม พอนํ้
า
เดือดๆ ใส่ใบลานแต่ละกําลงไปในหม้อต้ม ในขณะที่ย้อมให้ใช้ไม้ยกขึ้น ลง เพื่อให้สีติด
ใบลานทัวทุกเส้น ่
๑๑. เมื่อย้อมสีเสร็จแล้ว นําใบลานขึ้นจากหม้อต้ม นําใบลานผึ่งลมให้แห้ง (ห้ามผึ่ง
แดด) ผึ่งลม ประมาณ ๑ – ๒ วัน ๘
ขั้นตอนการผลิต
๑. นําใบลานสานเป็ นผลิตภัณฑ์ เริ่มจากฐานด้านล่างก่อน เช่น สานกระเป๋ า ต้องเริ่มที่
ก้นกระเป๋ า สานให้ได้ตามขนาดที่ต้องการ และขึ้นส่วนโค้ง
๒. เมื่อสานฐานหรือก้นกระเป๋า เสร็จแล้ว เริ่มขึ้นโค้ง โดยการสานแต่ละมุมให้เท่ากันโดย
จะต้องนําหุ่นมาวางทาบเพื่อให้ได้ตามขนาดของชิ้
นงาน
๓. เมื่อขึ้นโค้งเสร็จแล้ว สานตัวของชิ้
นงานจนรอบทั้
งชิ้
นงาน หรือได้ตามขนาดที่
ต้องการ ของชิ้
นงานนั้
นๆ
๔. เมื่อสานได้รูปร่างเสร็จแล้ว นําไปเก็บริม เพื่อตัดเส้นใบลานส่วนเกินทิ้
ง งานแต่ละชิ้
น
จะต้องเก็บริมทุกชิ้
น
๕. เมื่อเก็บริมเสร็จแล้ว นําชิ้
นงานนั้นไปดึงริมให้แน่น โดยวางครอบลงในหุ่น แล้ว
ใช้มือดึงเส้นใบลานแต่ละเส้นให้ริมตึงและแน่น
๖. เมื่อดึงริมเสร็จแล้ว ใช้กรรไกรตัดส่วนที่เกินทิ้
งทั้
งหมด
๗. ครอบชิ้
นงานในหุ่น ใช้ผ้าชุบนํ้
าหมาดๆ เตารีดร้อนๆ รีดชิ้
นงานให้เรียบ ทุกส่วน
๘. ถ้าชิ้
นงานนั้นเป็ นจําพวกกระเป๋ า นําไปกรุผ้าด้านใน ใส่หู หรือ สายสะพาย
๙. เมื่อกรุผ้า ใส่หู หรือสายสะพาย เสร็จแล้ว นําไปทาแล็คเกอร์ โดยใช้แปรงทาแล็คเกอร์
ให้ทัวชิ ่ ้
นงาน เพื่อเพิ่
มความทนและเงางาม
๑๐. เสร็จแล้วนําไปใส่ในตู้อบ เพื่ออบให้แห้งสนิทอีกครั้ง
๑๑. เมื่ออบแห้งดีแล้วนําไปติดตราผลิตภัณฑ์ และบรรจุหีบห่อ
พิกัดสถานที่ตั้ง ในเขตตําบลโคกเคียน อําเภอเมือง จังหวัดนราธิวาส
บุคคลด้านภูมิปัญญา
รายชื่อผู้ที่ได้รับการรับรองมาตรฐานผลิตภัณฑ์ชุมชน
มผช. 66/2546 ผลิตภัณฑ์จักสานใบลาน
|
|
สืบค้นเมื่อ วันพุธที่ 18 มิถุนายน 2557
แบบสอบถามความพึงพอใจ
https://docs.google.com/forms/d/1o0tTP5BtG_c43B1ZH3pk0IrrVNmG3uj2DWF-DhbBZL8/viewform?usp=send_form
สมัครสมาชิก:
บทความ (Atom)